ΒΟΥΛΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ Παρασκευή 24 Μαρτίου 2023 ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΥΠΑΛΛΗΛΩΝ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ Το θεσμικό όραμα της Εθνεγερσίας του 1821 ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ της εορταστικής εκδήλωσης για την επέτειο της 25ης Μαρτίου 1821
Σχεδιασμός - Εκτύπωση - Βιβλιοδεσία: Διεύθυνση Εκδόσεων & Εκτυπώσεων © ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΥΠΑΛΛΗΛΩΝ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ISBN: 978-960-560-233-8
Π Ρ Ο Γ Ρ ΑΜΜΑ Προσφώνηση του Σπυρίδωνα Δημοσχάκη Προέδρου του Συλλόγου των Υπαλλήλων της Βουλής Χαιρετισμός της Φαίης Γιαννάκου Αντιπροέδρου του Συλλόγου των Υπαλλήλων της Βουλής Προλογικά του Σπυρίδωνα Δημοσχάκη Προέδρου του Συλλόγου των Υπαλλήλων της Βουλής Πανηγυρικός του Διδάκτορος Νομικής Χαράλαμπου Κύρκου της Επιστημονικής Υπηρεσίας της Βουλής των Ελλήνων, Προϊστάμενου του Τμήματος Κοινοβουλευτικής Ιστορίας Θέμα: Το θεσμικό όραμα της Εθνεγερσίας του 1821 ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ Μάταια περιμένεις χελιδόνια (Τέμπη) στίχοι: Γιάννης Β. Κωβαίος μουσική Σπύρος Λάμπρου Γράφτηκε για τη συγκεκριμένη εκδήλωση της Βουλής των Ελλήνων. Είσαι το φλάμπουρο παραδοσιακό - περισυνέλεξε από τη λαϊκή παράδοση η Αγγελική Καψάσκη
Μπουμπουλίνα - Μαντώ Μαυρογένους στίχοι: Αγγελική Καψάσκη μουσική: Σπύρος Λάμπρου Ξύπνα ραγιά - Κλέφτικη ζωή - Κλεφτόπουλα παραδοσιακά Τσάμικος στίχοι: Νίκος Γκάτσος μουσική: Μάνος Χατζιδάκις Εθνικός Ύμνος στίχοι: Διονύσιος Σολωμός μουσική: Νικόλαος Μάντζαρος Χορωδία: Παιδική Χορωδία Σπύρου Λάμπρου Ελένη Λεφέβρ, Δανάη Τούλια, Αναστασία Ανδρεάδη, Άρτεμις Πυλέρη, Theodora Damean, Ηλιάνα Δαφτσίδου, Βασιλική Καραμιχάλη, Ιωάννα Κυριάκου, Κωνσταντίνα Σουροπάνη, Γιώργος Μανίκας, Δάφνη Μακρή, Βάλια Παπαδοπούλου, Όλγα Στέκου, Ευαγγελία Κουβατά, Χριστόφορος Καρδακάρης, Βασιλένια Παπαδοπούλου, Βιργινία Τζαφόλιας, Λευτέρης Τζαφόλιας, Γιούλα Καλλία, Ξένια Καλλία, Δήμητρα Μποζίκη, Ελένη Μποζίκη, Σπύρος Γαστετούρα, Ειρήνη Γαστετούρα, Ήλια Ξεπαπαδέα, Μυρτώ Επισκοποπούλου, Υρώ Στρατογιαννάκη, Ελισάβετ Κολιού, Στέφανος Πελεκάνος, Φοίβη Καραζουρνά, ο κ. Σπύρος Λάμπρου. Τη χορωδία των μαθητών συνοδεύει ο κ. Αντώνης Καλιούρης στα πνευστά, ο κ. Θεοδόσης Συκεώτης στη κιθάρα, ο κ. Γιώργος Γκαραβούνης στα κρουστά και ο κ. Γιώργος Ντόβολος στην ενορχήστρωση – φωνή.
ΠΡΟΣΦΩΝΗΣΗ Κύριε Πρόεδρε της Βουλής, Κύριε τέως Πρόεδρε της Βουλής, Κυρία και Κύριοι πρώην Πρόεδροι της Βουλής, Κυρία και Κύριοι Αντιπρόεδροι της Βουλής, Κυρίες και Κύριοι Εκπρόσωποι των Κομμάτων, Κυρίες και Κύριοι Βουλευτές, Κύριε Γενικέ Γραμματέα της Βουλής, Κύριε Πρόεδρε του Επιστημονικού Συμβουλίου, Κύριε Πρόεδρε της Εκτελεστικής Επιτροπής του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, Κύριε Ειδικέ Γραμματέα, Κύριε Φρούραρχε, Κυρίες και Κύριοι συνάδελφοι Το τραγικό σιδηροδρομικό δυστύχημα μας επιβάλλει να τροποποιήσουμε την κανονική ροή της επετείου. Παρακαλώ την Αντιπρόεδρο του Συλλόγου Υπαλλήλων Βουλής κα Φαίη Γιαννάκου να προσέλθει στο βήμα και να απευθύνει μνεία στα θύματα των Τεμπών. Σπυρίδων Δημοσχάκης Πρόεδρος του Συλλόγου των Υπαλλήλων της Βουλής 7
9 ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ Φέτος συμπληρώνονται 202 χρόνια από την εθνική μας Παλιγγενεσία. Τη σημερινή μας εκδήλωση όμως, δεν την αφιερώνουμε μόνο στους πεσόντες ήρωες του 1821 και στην απελευθέρωσή μας από τον τουρκικό ζυγό, αλλά και στα θύματα της πολύνεκρης τραγωδίας στα Τέμπη. Στους ψυχικά και σωματικά πολυτραυματίες που παλεύουν να το ξεπεράσουν και στους σύγχρονους επιζήσαντες ήρωες που βοήθησαν συνανθρώπους και συνεπιβάτες τους να σωθούν, αψηφώντας τους κινδύνους για την ίδια τους τη ζωή και τέλος στις οικογένειες των θυμάτων. Σε αυτούς που έμειναν πίσω περιμένοντας ακόμα τους δικούς τους να φτάσουν στον προορισμό τους. Σε αυτούς τους ανθρώπους που δοκιμάστηκαν πολύ σκληρά, με την ευχή να είναι δυνατοί να ξεπεράσουν τη δυστυχία τους. Ας αναλογιστούμε τις ευθύνες και ας πάμε να δημιουργήσουμε, μέσα από τη συλλογικότητα και τη συμμετοχικότητα, βάζοντας το δικό μας λιθαράκι από όποιο μετερίζι, έναν καλύτερο, ασφαλέστερο και πιο ελπιδοφόρο κόσμο για τα παιδιά μας, αλλά και για όλους τους συνανθρώπους μας. Παρακαλούμε, να τηρηθεί ενός λεπτού σιγή για τα θύματα του δυστυχήματος στα Τέμπη. Κουράγιο και δύναμη στους οικείους των θυμάτων. Παρακαλώ να προσέλθει στο βήμα ο Πρόεδρος του Συλλόγου Υπαλλήλων της Βουλής, κύριος Σπυρίδων Δημοσχάκης. Φαίη Γιαννάκου Αντιπρόεδρος του Συλλόγου των Υπαλλήλων της Βουλής
Η σφραγίδα της Γ΄ Εθνοσυνέλευσης της Επιδαύρου (6 - 16 Απριλίου 1826)
11 ΠΡΟΛΟΓΙΚΑ Η25η Μαρτίου 1821 σηματοδότησε μια νέα αρχή στην ιστορική πορεία του ελληνισμού. Ήταν ένα φυσικό αποτέλεσμα της ισχυρής θέλησης του Έθνους μας, να ανακτήσει την ελευθερία και την ανεξαρτησία του. Ο εθνικός μας ποιητής, Διονύσιος Σολωμός, μας προτρέπει να θεωρούμε «εθνικό» ό,τι είναι αληθές και να μην εξαρτάμε την εθνική μας υπόσταση, ταυτότητα και ιδιοσυγκρασία στο ασαφές και μυθώδες. Απόδειξη, η επανάσταση των Ελλήνων το 1821, που παρά την αδιαφορία της ευρωπαϊκής διπλωματίας στο ξεκίνημα του αγώνα, κατόρθωσε να επιτύχει και να αποδείξει ότι η αλήθεια και το δίκαιο του αιτήματος για ελευθερία, αυτοδιάθεση, ανεξαρτησία υπερέβησαν κάθε μυθοπλασία στους κόλπους της Ευρώπης, που είχε ως στόχο τη διατήρηση της τάξης. Μια τάξη ταυτόσημη με τον συντηρητισμό και την απολυταρχία, έννοιες ξένες για την Ελλάδα που γέννησε τη δημοκρατία, την πολυφωνία και τον πλουραλισμό. Η ελληνική επανάσταση ήταν μια ευρωπαϊκή επανάσταση. Ο ευρωπαϊκός Διαφωτισμός την ενέπνευσε και της προσέδωσε το πνευματικό περίβλημα που χρειαζόταν, με αποτέλεσμα να ωριμάσουν οι συνθήκες, όχι μόνο για την εκδήλωσή της, αλλά και για τη διασφάλιση των συνθηκών ώστε να μην καταπνιγεί εν τη γενέσει της. Οφείλουμε αιώνια ευγνωμοσύνη στους αγωνιστές, που πίστεψαν στο δίκαιο αίτημα της ανεξαρτησίας, που πίστεψαν στον εαυτό τους, που τόλμησαν να αμφισβητήσουν τα πάντα και που έδρασαν συλλογικά και όχι ατομικά, προκειμένου εμείς σήμερα να απολαμβάνουμε την ελευθερία μας.
Το μήνυμα της επίτευξης των στόχων του 1821 παραμένει επίκαιρο και διαχρονικό. Η μεγιστοποίηση του ελάχιστου που επισκιάζει το μεγαλειώδες. Η σημασία της ενότητας των Ελλήνων σε κοινούς αγώνες, κοινές αξίες και κοινούς στόχους σε δύσκολους καιρούς, με όπλα την εθνική αρετή, την ιστορική μνήμη, το πνεύμα και την εσωτερική δύναμη μέσα από χιλιάδες χρόνια αγώνων και θυσιών. Σήμερα καλούμαστε για άλλη μια φορά να ενώσουμε τις δυνάμεις μας, να συντονίσουμε τις προσπάθειές μας και να ξεπεράσουμε τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει η χώρα μας, ώστε να αφήσουμε στις επόμενες γενιές το μέλλον που τους αξίζει. Να χτίσουμε τη νέα Ελλάδα με βάση την αλήθεια, τη σύνεση, την εργατικότητα, διαφυλάσσοντας παράλληλα τις ύψιστες αξίες του Έθνους μας, όπως την ελευθερία και τη δημοκρατία, με σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα. Στο σημείο αυτό θα ήθελα να προσκαλέσω στο βήμα τον Προϊστάμενο του Τμήματος Κοινοβουλευτικής Ιστορίας της Επιστημονικής Υπηρεσίας της Βουλής, δόκτορα Χαράλαμπο Κύρκο, ο οποίος θα εκφωνήσει τον πανηγυρικό της ημέρας, με τίτλο «Το θεσμικό όραμα της Εθνεγερσίας του 1821». Αθήνα, 24 Μαρτίου 2023 Σπυρίδων Δημοσχάκης Πρόεδρος του Συλλόγου των Υπαλλήλων της Βουλής 12
13 Το θεσμικό όραμα της Εθνεγερσίας του 1821 Κύριε Πρόεδρε της Βουλής, Κύριε τέως Πρόεδρε της Βουλής, Κυρία και Κύριοι πρώην Πρόεδροι της Βουλής, Κυρία και Κύριοι Αντιπρόεδροι της Βουλής, Κυρίες και Κύριοι Εκπρόσωποι των Κομμάτων, Κυρίες και Κύριοι Βουλευτές, Κύριε Γενικέ Γραμματέα της Βουλής, Κύριε Πρόεδρε του Επιστημονικού Συμβουλίου, Κύριε Πρόεδρε της Εκτελεστικής Επιτροπής του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, Κύριε Ειδικέ Γραμματέα, Κύριε Φρούραρχε, Κυρίες και Κύριοι συνάδελφοι Ησημαντικότερη ιστορική επέτειος του σύγχρονου Ελληνισμού μάς καλεί να φέρουμε στη μνήμη μας το πεπρωμένο του ηρωικού αυτού τόπου, να αφουγκραστούμε τους αγώνες του και το βαθύτερο νόημά τους. Το νόημα της εθνεγερσίας του '21. Που ρηγμάτωσε για πρώτη φορά το κατεστημένο της Ιεράς Συμμαχίας, η οποία επέβαλλε την καταστολή κάθε απελευθερωτικού κινήματος και κάθε προσπάθεια διατάραξης του τότε υφιστάμενου ευρωπαϊκού κατεστημένου. Υπό την έννοια αυτή, η Ελληνική Επανάσταση αποτελεί θεμελιώδη σταθμό, όχι μόνο της ελληνικής αλλά και της ευρωπαϊκής ιστορίας. Καθήκον, συνεπώς, ημών των νεοτέρων, είναι να αναδείξουμε τις αξίες, τους σκοπούς για τους οποίους αγωνί-
στηκαν οι ήρωες της εθνεγερσίας, τα αιτήματα που προσδιόρισαν τον αγώνα τους, και την ιστορική τους φυσιογνωμία. Ήδη, μέσα από τα στοιχεία της προεπαναστατικής περιόδου, αποκαλύπτεται ο πολιτικός άξονας που ενέπνευσε και δόμησε τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων μέσα από διακηρύξεις, τοπικούς οργανισμούς, κείμενα και θεσμούς που καθιέρωναν την πολιτική ισότητα και την λαϊκή κυριαρχία. Την προστασία των ατομικών ελευθεριών και την ελευθεροτυπία. Τη διάκριση των εξουσιών, τις εκλογικές διαδικασίες και τον προωθημένο για την εποχή συνταγματισμό. Συνεπώς, η πρώιμη εκδήλωση του δημοκρατικού χαρακτήρα των Ελλήνων που ενσωματώθηκε στα τρία συνταγματικά κείμενα του Αγώνα (Επίδαυρο 1822, Άστρος 1823, Τροιζήνα 1827) δεν ήταν αιφνιδιαστική αφού το ζήτημα της πολιτειακής οργάνωσης τούς είχε ήδη ευαισθητοποιήσει πολύ πριν από την Επανάσταση, δεδομένης, ήδη από τα τέλη του 18ου αιώνα, και της «Πολιτείας» του Ρήγα Βελεστινλή, θεμελιωμένης στη θεσμική υλοποίηση της δημοκρατικής επαναστατικής ιδεολογίας με αποκλειστικά κυρίαρχο τον λαό. Αυτή, άλλωστε, τη δημοκρατική διάθεση διεκήρυσσαν, εντός του 1821, καί τα πρώτα τοπικά πολιτεύματα: η «Μεσσηνιακή Γερουσία», ο «Οργανισμός της Πελοποννησιακής Γερουσίας», η «Βουλή της Θετταλομαγνησίας», ο «Οργανισμός της Γερουσίας της Δυτικής Ελλάδος» και η «Νομική Διάταξις της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος» ή αλλιώς «Οργανισμός του Αρείου Πάγου, Γερουσίας της Ανατολικής Ελλάδος» στα οποία γινόταν λόγος περί γενικής Εθνικής Βουλής ως βασικού μελλοντικού θεσμού. Το φιλελεύθερο πνεύμα της Εθνεγερσίας, ο πόθος της εθνικής αναγέννησης με την επανίδρυση, θα λέγαμε, του ελληνικού κράτους-έθνους θεμελιωμένου σε δημοκρατικές βάσεις, προτασσόταν ήδη από την 1η Ιανουαρίου 1822 στο προοίμιο του Προσωρινού Πολιτεύματος της Επιδαύρου, στη Διακήρυξη της Ελληνικής Ανεξαρτησίας, θέτοντάς την ως εμβληματική βάση του Αγώνα και ως προϊόν της συλλογικής πλέον βούλησης που προσδιόριζε την πολι14
15 τική συνείδηση και τα θεσμικά οράματα του επαναστατημένου Έθνους. «Το Ελληνικόν Έθνος» –τόνιζε η Διακήρυξη– «το υπό την φρικώδη Οθωμανικήν δυναστείαν, μη δυνάμενον να φέρη τον βαρύτατον και απαραδειγμάτιστον ζυγόν της τυραννίας και αποσείσαν αυτόν με μεγάλας θυσίας, κηρύττει σήμερον, διά των νομίμων παραστατών του, εις Εθνικήν (...) Συνέλευσιν ενώπιον Θεού και ανθρώπων, την πολιτικήν αυτού ύπαρξιν και ανεξαρτησίαν». Στην αυγή, λοιπόν, της Επανάστασης, οι Έλληνες οριοθετούν την εθνική τους ταυτότητα. Διεκδικούν πολιτική ελευθερία, και αυτοπροσδιορίζονται σε σαφές κοσμικό και πολιτισμικό πλαίσιο. Με κυρίαρχες βάσεις την ελληνική γλώσσα και την αδιάκοπη ιστορική διαδρομή από την κλασσική αρχαιότητα, τις οργανωτικές βάσεις, δηλαδή, τις οποίες ανέδειξε ο Διαφωτισμός που είχε προηγηθεί, και που προτάσσονταν στο πρώτο Σύνταγμα της Ελληνικής Επανάστασης στην Επίδαυρο. Ήταν τόση η λαχτάρα τους για την ελευθερία, που ένιωθαν την έλλειψή της στην –ενδεχομένως πρωτόγονη, ακατέργαστη θα λέγαμε– υπαρξιακή της διάσταση. Εκείνης που οδηγούσε τελικά στο δίλημμα-αδιέξοδο: ελευθερία ή θάνατος. Το δίλημμα που ήδη συνιστούσε καί το ιδεολογικό πρόταγμα της Φιλικής Εταιρίας, ως άμεση σύνδεση της ιστορικής συλλογικής μνήμης του Ελληνισμού. Από τον όρκο των Αθηναίων πριν από την μάχη των Πλαταιών έως τον Θούριο του Ρήγα. «Απεφασίσαμεν ή να ελευθερωθώμεν ή να αποθάνωμεν» τονίζουν τα μέλη της Μεσσηνιακής Γερουσίας, ενώ η Α΄ Εθνική Συνέλευση διακηρύσσει στις 15 Ιανουαρίου 1822: «Απεφασίσαμεν ή να επιτύχωμεν τον σκοπό μας και να διοικηθώμεν με νόμους δικαίους ή να χαθώμεν εξ ολοκλήρου, κρίνοντες ανάξιον να ζώμεν πλέον (...)». Το δίλημμα αυτό οι αγωνιστές του '21 θα το βιώσουν με οδυνηρό αν όχι με τραγικό τρόπο στο Μεσολόγγι, στο Ζάλογγο, στη Νάουσα, στη Χαλκιδική και στις Σέρρες, στην Κρήτη και στην Κύπρο, αφού η ιδέα του θανάτου καθεαυτήν τους λύτρωνε από την τρομακτική
16 βεβαιότητα του τέλους της ζωής τους ως φυσικού και αναπόφευκτου φαινομένου. Αλλά το αίτημα της ελευθερίας ενισχυόταν καί από την ανασύνδεση των πιο φωτισμένων Ελλήνων με τις αξίες του αρχαιοελληνικού πολιτισμού. Ο Ρήγας εκδίδει και κυκλοφορεί σε χιλιάδες αντίτυπα την προσωπογραφία του Μεγάλου Αλεξάνδρου (που η μορφή και ο μύθος του είχαν επιβιώσει στη λαϊκή μνήμη) και διεγείρει την εθνική φιλοτιμία με τον στίχο: «Πως οι προπάτορες μας ωρμούσαν σαν θεριά για την ελευθερία πηδούσαν στη φωτιά». Ο Ρήγας, άλλωστε, στον οποίο ο φιλελεύθερος και δημοκρατικός πολιτισμός της εθνεγερσίας οφείλει τα πιο σημαντικά στοιχεία του, θα είναι ο πρώτος στον χώρο της Βαλκανικής που θα συλλάβει και θα επιχειρήσει με το πολίτευμά του, το 1797, να δώσει θεσμική υπόσταση αλλά και να προσαρμόσει στις ιδιαιτερότητες του ευρύτερου ιστορικού χώρου, τις αξίες και τις ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης, αποδίδοντας στον όρο «έθνος» (όπως συνυφαίνεται με τον όρο «λαός») θεμελιώδη-θεσμικό χαρακτήρα στο πλαίσιο συνταγματικά οργανωμένου έθνους-κράτους. Ο φιλελεύθερος χαρακτήρας της πολιτείας που είχε οραματιστεί ολοκληρωνόταν με την αναγνώριση ατομικών δικαιωμάτων έναντι της κρατικής εξουσίας όπως το «δίκαιον» (δικαίωμα) «του να φανερώνομεν την γνώμην μας και τους συλλογισμούς μας τόσον με την τυπογραφίαν όσον και μ’ άλλον τρόπον και το «δίκαιον» του να συναθροιζώμεθα ειρηνικώς». «Πάμε να βρούμε» –γράφει ο Μακρυγιάννης– «τους Έλληνες, τον γερο-Σωκράτη, τον Πλάτωνα, τον Θεμιστοκλή, τον λεβέντη Λεωνίδα και να τους ειπούμε ότι αναστήθηκαν οι απόγονοί τους, οπού ήταν χαμένοι και σβησμένοι από τον κατάλογο της ανθρωπότητας». Και αυτή η επίγνωση, αυτή η συνείδηση των λαϊκών αγωνιστών για την ιστορική συνέχεια του Ελληνισμού και για τη διάσωση των ιστορικών του μνημείων βασιζόταν όχι σε αφηρημένες έννοιες περί
του κάλλους «των αρχαίων ημών προγόνων», αλλά σε αισθήματα πηγαία. Μέσα από τα οποία αναγνώριζαν τον «πιο ατόφιο, τον ζωντανό Ελληνισμό». Εμπλουτίζεται, λοιπόν, η επαναστατική ιδεολογία του '21 με την αρχαιοελληνική παιδεία, με τα ανθρωπιστικά της ιδεώδη που συνδυάζονται άνετα με τον ευρωπαϊκό φιλελευθερισμό. Αντίθετα, όπως υποστηρίζεται, οι αναφορές στο μεσαιωνικό Βυζάντιο είναι λιγοστές, αφού η βυζαντινή αυτοκρατορία ως καθεστώς αρνούμενο κάθε είδος πολιτικής και ατομικής ελευθερίας –χωρίς να παραβλέπει κανείς (δεν θα μπορούσε, άλλωστε) τον ρόλο της και την εισφορά της στην επιβίωση και στην συνέχεια του ελληνισμού– δεν εφαπτόταν με την ίδρυση του ελληνικού ανεξάρτητου εθνικού κράτους. Βέβαια, ο δημοκρατικός πολιτισμός του '21 οφείλει ορισμένα θεμελιώδη στοιχεία του καί στις αυτοδιοικούμενες κοινότητες, παρόλο που τα θεσμικά αυτά μορφώματα, ενσωματωμένα στις εξουσιαστικές δομές της τουρκικής κυριαρχίας λειτούργησαν κυρίως νομιμοποιητικά για την εξουσία των κοτζαμπάσηδων, καλλιεργώντας στενά τοπικιστική νοοτροπία. Ταυτόχρονα, ωστόσο, προώθησαν με τις αντιλήψεις και την πρακτική που αναπτύχθηκε στους κόλπους τους, την εξοικείωση των Ελλήνων με τις συλλογικές και αντιπροσωπευτικές διαδικασίες, προετοιμάζοντας το έδαφος για τη διάδοση και την εφαρμογή πολιτικών διαδικασιών που είχαν ως επίκεντρό τους την εκλογή, την ψηφοφορία και τη σχέση αντιπροσώπευσης που έπρεπε να συνδέει διοίκηση και διοικούμενους. Οι «συσσωματώσεις» των υπόδουλων Ελλήνων, οι συντεχνίες και οι συνεταιρισμοί που αναπτύχθηκαν, ορισμένοι κατά τρόπο πρωτοποριακό, στα Αμπελάκια, στα χωριά του Πηλίου, στα Μαντεμοχώρια της Χαλκιδικής, στα Ζαγοροχώρια και αλλού, δεν συνεισέφεραν μόνο στην οικονομική ανάπτυξη και στο πολιτικό και στο πολιτισμικό πεδίο, παρά συνέβαλαν καί στην κατεύθυνση της θεσμικής ωρίμανσης του τότε «άγουρου» και αβέβαιου ακόμα ελληνικού Κράτους. Το «έδαφος» λοιπόν στη συνείδηση των υπόδουλων Ελλήνων ήταν από νωρίς πρόσφορο για να δεχθεί και να αξιοποιήσει τον Νεοελ17
ληνικό Διαφωτισμό, όλο αυτό το πνευματικό, επιστημονικό κίνημα αφύπνισης, εμπνευσμένο από τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό και τις αρχές της Γαλλικής Επανάστασης. Της οποίας, ωστόσο, οι ιδέες δεν μεταφυτεύθηκαν «εργαστηριακά» από τους «γραμματισμένους» Έλληνες, δεδομένου ότι απηχούσαν συγκεκριμένες συνθήκες καταπίεσης και κραυγαλέες ανισότητες που υπήρχαν στην τουρκοκρατούμενη ελληνική κοινότητα. Οι ιδέες αυτές αντιστοιχούσαν στην άνοδο της αστικής –μεσαίας εμποροβιοτεχνικής– τάξης και στην συναφή αξίωσή της για αποχή της εξουσίας από το πεδίο της αυτόνομης ύπαρξης και δράσης των ανθρώπων που γι’ αυτούς ακριβώς τους λόγους ήθελαν να είναι μέλη, όχι φαντασιακής, ιδεατής κοινότητας αλλά δημοκρατικού και φιλελεύθερου έθνους-κράτους. Σε τελική ανάλυση, ο ελληνικός συνταγματισμός στην διάρκεια του αγώνα δεν είχε να ζηλέψει πολλά από τον αντίστοιχο γαλλικό και αμερικανικό. Εμπνεύστηκε, βέβαια, ιδέες και ρυθμίσεις καί από τους δύο. Συνδύασε όμως με τον δικό του τρόπο τις δημοκρατικές και φιλελεύθερες αρχές. Και είναι ενδιαφέρον ότι ανάμεσα στις ατομικές ελευθερίες που καθιερώθηκαν στο Σύνταγμα του Άστρους περιλαμβανόταν και η ελευθερία του Τύπου ενώ απαγορευόταν ρητά η δουλεία, «θεσμός» που τότε ευδοκιμούσε ακόμη σε αρκετά κράτη της Ευρώπης και της Αμερικής. Στον δικαιοκρατικό και φιλελεύθερο πολιτισμό της παλιγγενεσίας συνεισέφερε και ένα δοκίμιο πολιτικής σκέψης τυπωμένο στην Μπολόνια της Ιταλίας το 1806 με τίτλο «Ελληνική Νομαρχία», «ήτοι λόγος περί ελευθερίας» συνταχθέν «υπό Ανωνύμου του Έλληνος» (που παραμένει εισέτι ο μεγάλος άγνωστος της Ιστορίας μας). Αυτό το επαναστατικό εγκόλπιο εθνικής και δημοκρατικής κατήχησης, έντονα επηρεασμένο από τις ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης, προσαρμοσμένο όμως κατάλληλα στις ελληνικές ιδιαιτερότητες και μαχόμενο για την ένταξη του έθνους στον Ευρωπαϊκό πολιτισμό, ασκούσε οξύτατη κριτική στους κρατούντες της εποχής, ενώ είχε ήδη συλλάβει και προωθήσει την αρχή της νομιμότητας (αυτό σήμαινε άλλωστε «Νομαρχία»: κυριαρχία του νόμου, πολίτευμα στο οποίο 18
19 άρχει ο νόμος και με τα λόγια του Ρήγα: «Οι νόμοι να 'ναι ο πρώτος και μόνος οδηγός»). Το απαύγασμα, βέβαια, των δημοκρατικών αντιλήψεων των Συνελεύσεων, συναντάται στο κορυφαίο δείγμα του δημοκρατικού πολιτισμού του ’21: στο Σύνταγμα της Τροιζήνας: το οποίο, στο άρθρο 5 καθιέρωνε την αρχή της εθνικής-λαϊκής κυριαρχίας με τρόπο τόσο ολοκληρωμένο ώστε η διατύπωσή του παραμένει κλασική και διασώζεται καί στο ισχύον Σύνταγμα (στο άρθρο 1 παρ. 3): «Η κυριαρχία ενυπάρχει εις το έθνος. Πάσα εξουσία πηγάζει εξ αυτού και υπάρχει υπέρ αυτού». Η πολιτική και συμβολική σημασία αυτής της διακήρυξης ξεπερνά τα νομικά και θεσμικά όρια της. Το δε ειδικό πολιτικό της βάρος έγκειται στη νομιμοποιητική λειτουργία της. Και η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας, η δημοκρατική αρχή, συνιστά το σημαντικότερο νομιμοποιητικό θεμέλιο του συνταγματικού κράτους που σχεδίαζαν οι Έλληνες. Δεν υπάρχει, βέβαια, αμφιβολία, ότι υφίσταται και όλος αυτός ο πολιτικός και θεσμικός πολιτισμός που οι Έλληνες κατέκτησαν στην πορεία της συνταγματικής κοσμογονίας του '21. Στα πενιχρά περιθώρια που επέτρεπε ο σάλος των πολεμικών και των εμφύλιων συγκρούσεων, οι Έλληνες ανέδειξαν πληρεξούσιους με βάση εκλογικό νόμο που ψηφίστηκε τον Νοέμβριο του 1822 και που πρόβλεπε ουσιαστικά, κάτω βέβαια από τις συνθήκες που τότε επικρατούσαν, καθολική ψηφοφορία, αφού δικαίωμα ψήφου είχαν όλοι οι άνδρες που είχαν συμπληρώσει το 25ο έτος της ηλικίας τους. Άλλωστε, ο διάλογος που αναπτύχθηκε στις συνεδριάσεις των εθνοσυνελεύσεων, καθ' όσον αφορά στους συνταγματικούς θεσμούς, ανεξάρτητα από το πρακτικό του αντίκρυσμα και από το πόσο εξέφραζε τη συλλογική βούληση, απετέλεσε, ως λόγος-αντίλογος, ιδίως όταν κατέληγε σε συναίρεση των αντιθέσεων σε κοινή συνταγματική γλώσσα, κάθε άλλο παρά ευκαταφρόνητη ιστορική κατάκτηση στο
πεδίο του νεοελληνικού νομικοπολιτικού πολιτισμού, ιδίως αν αναλογιστεί κανείς ότι το ενοποιητικό πολιτειακό πρόταγμα ανέτρεπε βαθειά ριζωμένες ισορροπίες, ερχόμενο σε έντονη αντίθεση προς την τοπική πραγματικότητα και παράδοση, καθώς είχε κληθεί να συσπειρώσει κόσμους με διαφορετικές κοινωνικοπολιτικές καταβολές και ιδεολογικούς προσανατολισμούς. Τούτων δοθέντων, τα ιστορικοπολιτικά φαινόμενα και οι νομικοί θεσμοί που αναπτύχθηκαν κατά τη διάρκεια της ελληνικής επανάστασης αλλά και κατά τα χρόνια που ακολούθησαν παρουσιάζουν σημαντικές ιδιαιτερότητες. Αυτές προκύπτουν, μεταξύ άλλων, και από την αντίληψη περί του υπό σύσταση Κράτους που είχαν τα κοινωνικά στρώματα των υπόδουλων Ελλήνων, τα οποία παρά την ανομοιογένειά τους, συμφώνησαν και αποδέχθηκαν δημοκρατικά, προοδευτικά και φιλελεύθερα Συντάγματα. Και αυτό γιατί σε τελική ανάλυση, αυτό που σηματοδοτεί την εγκυρότητα κάθε δημοκρατίας, είναι το κατά πόσο αυτή, διά των νομικών της κανόνων, συμβάλλει στη δόμηση των κατάλληλων προϋποθέσεων, καθώς και εάν παρέχει εν τέλει επαρκείς εγγυήσεις για ουσιαστική και διαρκή παρουσία, κυρίως όμως συμμετοχή του λαού στα κέντρα που λαμβάνονται οι αποφάσεις. Βεβαίως, στην Α΄ Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου κυριαρχούσαν οι οικονομικά ισχυροί, γεγονός αναμενόμενο για τις συνθήκες που επικρατούσαν, οι οποίες μάλιστα δεν διαφοροποιήθηκαν και στις κατοπινές Συνελεύσεις του Άστρους και της Τροιζήνας. Ο Αγώνας, ωστόσο, όπως αναφέρθηκε ήταν πρωτίστως αγώνας για την εθνική ελευθερία που ενεργοποίησε, μεταξύ άλλων, και τις κυρίαρχες εθνικές συνιστώσες οι οποίες διατρέχουν, άλλωστε, όλη την ελληνική ιστορία, δηλαδή, της αντιστασιακής ιδεολογίας των Ελλήνων και της συνείδησης της κοινής τους πατρίδας. Που δεν τους περιόριζαν απλώς στην ίδρυση εθνικού κράτους με οποιαδήποτε μορφή και οποιοδήποτε πολίτευμα, αλλά στην ίδρυση κράτους φιλελεύθερου και δημοκρατικού στο πλαίσιο του οποίου θα εξέλειπε ή θα περιοριζόταν η κοινωνική και πολιτική καταπίεση που υπήρχε 20
επί τουρκοκρατίας. Εξάλλου, χαρακτηριστικό καί της Ελληνικής Επανάστασης καί ιστορικό αίτημα της εποχής του αστικού μετασχηματισμού της κοινωνίας στον ευρωπαϊκό χώρο, ήταν αυτός καθ’ εαυτόν ο συνδυασμός εθνικής και πολιτικής ελευθερίας που χαρακτήριζε καί τις επιδιώξεις των επαναστάσεων που είχαν προηγηθεί σε Ιταλία, Ισπανία, Πορτογαλία και Βέλγιο. Στη διαπίστωση αυτή εντοπίζεται ίσως και το κριτήριο για την κατανόηση των Συνταγμάτων της Επανάστασης, ενώ δεν πρέπει να λησμονείται το γεγονός ότι καί τα τρία ψηφίστηκαν σε εμπόλεμη για το έθνος περίοδο, γεγονός που από μόνο του συνιστούσε πρωτοτυπία, δεδομένου μάλιστα, ότι το αμερικανικό Σύνταγμα είχε ψηφισθεί το 1787, ένδεκα χρόνια μετά από τη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας, ενώ το γαλλικό, που καθιέρωνε το πολίτευμα της Συνταγματικής Μοναρχίας, το 1791, δύο ταραγμένα χρόνια μετά από τη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη, στις 26 Αυγούστου 1789. Μοιραία, λοιπόν, οι κυρίαρχοι όροι «έθνος», «ελευθερία» κλπ., που αφορούσαν σε λαό ο οποίος ήταν ακόμα υπόδουλος αποκτούσαν ιδιαίτερο ιστορικό και θεσμικό περιεχόμενο. Η δε «ισότητα», ενδεχομένως, όχι ως «η ισότητα των πολιτών έναντι του νόμου» αλλά περισσότερο ως «η ισότητα των Χριστιανών έναντι των Οθωμανών». Τέλος, παρά το γεγονός ότι η συντηρητική πτέρυγα των φαναριωτών και των προεστών αναζήτησε ξένο πρίγκιπα, επιδιώκοντας πολίτευμα όμοιο με εκείνα της Ευρώπης, τα οποία μετά το τέλος των Ναπολεόντειων πολέμων και την άνοδο των συντηρητικών δυνάμεων, με εξαίρεση την Ελβετία, είχαν μοναρχικά πολιτεύματα, οι πρωταγωνιστές του εθνικού ξεσηκωμού –στρατιωτικοί αλλά και ο Δημήτριος Υψηλάντης– είχαν αβασίλευτη αντίληψη που επικράτησε και καταγράφηκε καί στα τρία επαναστατικά Συντάγματα. Και αυτό γιατί η εθνική ελευθερία συνιστούσε αδιαπραγμάτευτη κοινωνική και πολιτική διεκδίκηση. Συνυφασμένη με την πολιτική ελευθερία, συνεπώς ασύμβατη με κάθε είδους απολυταρχία, δεδομένης μάλιστα της θεσμικής ορμής, θα λέγαμε, του Ελληνισμού, ο οποίος 21
22 για τέσσερις αιώνες είχε παραμείνει αποκομμένος από τους «χυμούς» της Αναγέννησης που είχαν «μπολιάσει» την ευρωπαϊκή ήπειρο. Συνεπώς, η αντίληψη περί αβασίλευτου κυριάρχησε και ενσωματώθηκε στα πολιτεύματα του Αγώνα, καθώς στο επίπεδο της ανώτατης πολιτειακής αρχής επελέγη το «σχήμα» του Κυβερνήτη και όχι του ηγεμόνα-βασιλιά. Οι «παραστάτες» σεβάστηκαν τις διαδικασίες στις Συνελεύσεις, συνέταξαν κανονισμό εργασιών, εξέλεξαν πρόεδρο και επιτροπές, τήρησαν και διέσωσαν τα πρακτικά, τα «ιερά» για αυτούς αρχεία της εθνικής παλιγγενεσίας. Και συμπεριφέρθηκαν όχι σαν αντάρτες αλλά ως φορείς κρατικής εξουσίας οι οποίοι δεν αρκέστηκαν σε πρόσκαιρες δικαιϊκές ρυθμίσεις αλλά, εργαζόμενοι κάτω από δραματικές συνθήκες για την μελλοντική οργάνωση και την πολιτική αγωγή των Ελλήνων, προγραμμάτισαν μεγαλόπνοη σύνταξη κωδίκων. Ως αποτέλεσμα, το νομοθετικό τους έργο ξεπέρασε τις προσδοκίες τους και επηρέασε επί έναν τουλάχιστον αιώνα τη νομική ζωή της χώρας. Και το όραμα της Ελευθερίας, με το νόημα που του προσέδωσε η πολιτική σκέψη και πράξη της εθνικής παλιγγενεσίας, σφυρηλάτησε τις συνειδήσεις και τις συμπεριφορές, έτσι ώστε κυριάρχησε η αντίληψη ότι η αποτίναξη του ξένου ζυγού μπορούσε να επιτευχθεί μόνο από τον δρόμο που οδηγούσε προς τη συνταγματικά οργανωμένη δημοκρατική, δικαιοκρατική, φιλελεύθερη πολιτεία με φωτεινό, όμως, και ανθρώπινο πρόσωπο. Ο καλύτερος πανηγυρισμός, συνεπώς, της 25ης Μαρτίου, στα ασφυκτικά περιθώρια που μας έχει αφήσει η σημερινή πολιτισμικά και τηλεοπτικά άνυδρη και πολιτικά «λαβωμένη» πραγματικότητα στον τόπο μας, διέρχεται από το μετερίζι του καθημερινού αγώνα για να μη μείνουν αδικαίωτα τα οράματα, οι θυσίες και τα επιτεύγματα της Εθνεγερσίας. Διέρχεται από το μονοπάτι της αξιοποίησης όλων των δυνάμεων του Ελληνισμού, με βασικό όπλο την επικοινωνιακή και χειραφετημένη επιστημονική και πολιτική παιδεία προς αποτροπή της «βαρβαρότητας της άγνοιας». Διέρχεται, τέλος, από την ατραπό και από το δύσκολο διάβα που απαιτεί την εκτίναξη
του στοχασμού μας και τη χάραξη της πορείας μας προς την κατάκτηση των ονείρων του νέου ελληνισμού που μετρά ήδη δύο αιώνες. Προς έναν «Νέο Ελληνικό Διαφωτισμό». Δρ Χαράλαμπος Κύρκος, Επιστημονική Υπηρεσία της Βουλής των Ελλήνων, Προϊστάμενος Τμήματος Κοινοβουλευτικής Ιστορίας 23
ΤΕΚΜΗΡΙΑ - ΕΠΙΛΟΓΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ
26 Ο Θούριος του Ρήγα, Νέα Πολιτική Διοίκησις, 1797
27 Συνέλευση Καλτεζών - Καταστατικό Πελοποννησιακής Γερουσίας (26 Μαΐου 1821),
28 Προσωρινόν Πολίτευμα της Ελλάδος Α΄ Εθνοσυνέλευση, Επίδαυρος 1822 Νόμος της Επιδαύρου, Β΄ Εθνοσυνέλευση, Άστρος Κυνουρίας (29 Μαρτίου – 18 Απριλίου 1823)
29 Πολιτικόν Σύνταγμα της Ελλάδος Γ΄ Εθνοσυνέλευση, Τροιζήνα 1827 Ελληνικός και βουλευτικός Όρκος, στο Παράρτημα του Συντάγματος της Τροιζήνας
30 Μνημείο αφιερωμένο στην Α΄ Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου (20 Δεκεμβρίου 1821 – 16 Ιανουαρίου 1822) Το δημοτικό σχολείο της Νέας Επιδαύρου, που φιλοξένησε τον Δεκέμβριο του 1821 τις διεργασίες της Α΄ Εθνοσυνέλευσης
31 Η πρώτη Εθνοσυνέλευση στην Επίδαυρο Επανάσταση των Ελλήνων εναντίον των Τούρκων Προσωποποίηση της Ελλάδας Σκηνές και Μορφές της Ελευθερίας σε σχέδια (1836) του Ludwig Michael von Schwanthaler (1802-1848),
32 Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου του 1843
33 Tο κουτί που κρατήθηκε το Σύνταγμα του 1844
RkJQdWJsaXNoZXIy MjYz